Γυναικείες κομμώσεις και κεφαλόδεσμοι στο Βυζάντιο

Μελίτα Εμμανουήλ

Γυναικείες κομμώσεις και κεφαλόδεσμοι στο Βυζάντιο

Δύο νόμοι που εκδόθηκαν κατά την ύστερη αρχαιότητα αφορούσαν τις γυναίκες με κομμένα μαλλιά: o ένας προέρχεται από τον Θεοδοσιάνειο κώδικα (438 μ.Χ.) (16, 2, 27) και ο άλλος από τη νομοθεσία των Βουργουνδίων (leges Burgundionum, LB 33). Σύμφωνα με τον Θεοδοσιάνειο κώδικα στις γυναίκες που με αφορμή κάποια αίρεση κόβουν τα μαλλιά τους– απαγορεύεται η είσοδος στις εκκλησίες, ενώ σύμφωνα με το νόμο των Βουργουνδίων οι γυναίκες με κομμένα μαλλιά θεωρούνται θύματα κάποιας εγκληματικής πράξης, η οποία στόχο είχε να τις στερήσει από τα νομικά τους δικαιώματα. Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι στην περιοχή αυτή οι άντρες ορκίζονταν στα γένια τους και οι γυναίκες στα μαλλιά τους. Και στις δύο περιπτώσεις το αποτέλεσμα είναι η ατίμωση. Την αίρεση των Ευσταθιανών , η οποία μεταξύ άλλων προέτρεπε τις γυναίκες να κόβουν τα μαλλιά τους και να μην παντρεύονται, καταδίκασε η Οικουμενική σύνοδος της Γάγκρας στην Παφλαγωνία στα μέσα του 4ου αιώνα: «Ει τις γυναικών δια την νομιζομένην άσκησιν αποκείροιτο τας κόμας, ας έδωκεν ο θεός εις υπόμνησιν της υποταγής,…ανάθεμα έστω!». Επί πλέον απόφαση της ίδιας συνόδου ήταν ότι ο επίσκοπος που θα επέτρεπε σε μια γυναίκα με κομμένα τα μαλλιά να εισέλθει στο ναό θα έπρεπε να απομακρυνθεί από την επισκοπική του έδρα.
Ο απόστολος Παύλος στην πρώτη προς Κορινθίους επιστολή του αναφέρεται στο ίδιο θέμα (παρ. 11) και υποστηρίζει, πρώτον ότι η γυναίκα θα πρέπει να έχει μακριά μαλλιά, γιατί αυτά της έχουν δοθεί για την κάλυψή της, και, δεύτερον, ότι θα πρέπει να προσεύχεται στο θεό με καλυμμένο το κεφάλι. Αλλά, εκτός από τα μακριά μαλλιά, η γυναίκα έπρεπε να έχει πάντοτε καλυμμένο το κεφάλι γενικότερα κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Σε αντίθετη περίπτωση θα μπορούσε να προβαίνει μόνον εις «πράξεις μυσαρωτάτας» όπως παραδείγματος χάρη η Ευφροσύνη, σύζυγος του αυτοκράτορα Αλεξίου Γ΄ του Αγγέλου (1195-1203), η οποία φαίνεται ότι διήγε ζωή όμοια με αυτήν της Μεσσαλίνας και, όπως έγραφε ο Νικήτας Χωνιάτης «εις πράξεις μυσαρωτάτας χωρεί ανακεκαλυμμένη κεφαλή». (ανακαλύπτω = ξεσκεπάζω).
Η σημασία που αποκτούν τα γυναικεία μαλλιά και η κάλυψη της γυναικείας κεφαλής κατά τους παλαιοχριστιανικούς και βυζαντινούς χρόνους, αντανακλούν μία ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση που είναι βαθιά ριζωμένη τόσο στην εβραϊκή παράδοση, όσο και στην ελληνική αρχαιότητα. Η Παλαιά Διαθήκη από τη μία πλευρά και τα κείμενα της αρχαιότητας, από τον Αριστοφάνη μέχρι και τον Λουκιανό, από την άλλη, μας παρέχουν πολλές πληροφορίες για το θέμα αυτό.
Για την πρώιμη χριστιανική και τη βυζαντινή περίοδο πληροφορίες για τη γυναικεία κόμμωση, για τους τρόπους με τους οποίους η γυναίκα κάλυπτε το κεφάλι και, γενικότερα, για τη σημασία της εξωτερικής της εμφάνισης, παρέχουν τα επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας, καθώς και οι λόγοι των πατέρων της εκκλησίας, κυρίως του Ιωάννου του Χρυσοστόμου και του Γρηγορίου Ναζιανζηνού, από τους οποίους μαθαίνουμε ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες που έρχονται σε εμάς όμως μ έναν αρνητικό τρόπο, γιατί περιέχουν την έννοια της απαγόρευσης. Πληροφορίες παρέχουν ακόμη διάφορα κείμενα διδακτικού χαρακτήρα, όπως είναι οι βίοι των αγίων, αποκαλυπτικά κείμενα, αλλά και ιστορίες από τη βυζαντινή δημώδη λογοτεχνία.
Από τα επιγράμματα που αναφέρθηκαν και από τα κείμενα των πατέρων της εκκλησίας διαπιστώνεται ότι οι γυναίκες στο Βυζάντιο είχαν κατά κανόνα μακριά μαλλιά, τα οποία άφηναν συχνά να πέφτουν ελεύθερα στους ώμους τους. Βόστρυχοι και κοτσίδες ήσαν οι καθημερινοί τρόποι για τη διαμόρφωση της κόμης. Εκτός, από τις κοτσίδες, και ο κότσος ήταν η πιο συνηθισμένη κόμμωση ήδη από την εποχή της αρχαιότητας.
Για να δώσουν σχήμα στα μαλλιά τους οι γυναίκες μεταχειρίζονταν ένα εργαλείο, σαν το σημερινό σίδερο, το οποίο ήταν γνωστό και από τη ρωμαϊκή εποχή με την ονομασία calamistrum. Τα πυρίφλεκτα βοστρύχια, από το επίγραμμα του Αντιφίλου του Βυζαντίου (1ος αι. μ.Χ.) φανερώνουν ότι οι βόστρυχοι σχηματίζονταν με πυρωμένο σίδερο. Ένα επίγραμμα του Παύλου Σιλεντιαρίου (6ος αι. μ.Χ.) μας πληροφορεί ότι αυτές οι τεχνητές μπούκλες μπορούσαν να κρατήσουν μόνο τρεις ημέρες.. Το βάψιμο των μαλλιών ήταν πολύ συνηθισμένο, τόσο κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, όσο και στη Βυζαντινή εποχή, κατά τη διάρκεια της οποίας υπήρχε και το έθιμο η νύφη να βάφει τα μαλλιά της κόκκινα κατά την παραμονή του γάμου της. Οι γυναίκες στόλιζαν το κεφάλι τους με διάφορα αντικείμενα, π.χ. χτένες από χρυσό, ασήμι και ελεφαντοστό, ή με καρφίτσες από διάφορα υλικά. Συχνά χρησιμοποιούσαν και περούκες για να φαίνονται πιο πλούσια τα μαλλιά. Και αυτή ήταν μία συνήθεια που προερχόταν από την αρχαιότητα και διατηρήθηκε και καθ’ όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου, όπως μας ανακοινώνει ο Μιχαήλ Ψελλός τον 11ο αιώνα, αλλά και ο Νικήτας Χωνιάτης τον 13ο αιώνα.
Ο Κλήμης Αλεξανδρείας τον 2ο αιώνα μ. Χ., στον «Παιδαγωγό», αναφέρει ότι ο πλέον σώφρων τρόπος να χτενίζεται μία γυναίκα, είναι να μαζεύει τα μαλλιά της στο πίσω μέρος του κεφαλιού και να τα συγκρατεί με μία φτηνή περόνη στον αυχένα. Ο ίδιος συγγραφέας απορρίπτει τις περούκες και τις ψεύτικες κοτσίδες επικαλούμενος ένα πολύ πειστικό επιχείρημα: όταν μία γυναίκα με ψεύτικα μαλλιά πάει στην εκκλησία για να πάρει την ευλογία, τότε θα δημιουργηθεί το εξής πρόβλημα: ο ιερέας δεν θα ευλογήσει την ίδια τη γυναίκα, βάζοντας το χέρι του στο κεφάλι της, αλλά τα ξένα μαλλιά και μέσα από αυτά το κεφάλι κάποιας άλλης!

Πληροφορίες διαφορετικής φύσεως μας παρέχουν οι Βίοι των αγίων, αποκαλυπτικά κείμενα, καθώς και τα λογοτεχνικά έργα, όπως π.χ. τα μυθιστορήματα της εποχής των Παλαιολόγων. Τα κείμενα αυτά φανερώνουν κυρίως τον διαφορετικό ρόλο, κοινωνικό ή και συμβολικό, που παίζουν τα γυναικεία μαλλιά. Παραδείγματος χάρη, το κρέμασμα της γυναίκας από τα μαλλιά σαν ένα είδος σκληρής τιμωρίας, αναφέρεται σε βίους αγίων γυναικών και σε αποκαλυπτικά κείμενα, όπως στην Αποκάλυψη του αποστόλου Πέτρου, όπου σημειώνεται ότι οι γυναίκες που ήσαν καταδικασμένες λόγω μοιχείας, κρεμόντουσαν από τα μαλλιά τους επάνω από τον βόρβορο. Στο μυθιστόρημα «Καλλίμαχος και Χρυσορρόη» του 14ου αιώνα ο Καλλίμαχος όταν αντίκρυσε για πρώτη φορά την αγαπημένη του στο άντρο του δράκοντα, αυτή ήταν κρεμασμένη από τα μαλλιά. Ωστόσο, στο βυζαντινό μυθιστόρημα τα μακριά μαλλιά των ηρωίδων επαινούνται ιδιαίτερα και θεωρούνται ως το κατ’ εξοχήν ερωτικό θέλγητρο. «Βοστρύχους είχεν ποταμούς, ερωτικούς πλοκάμους» γράφει ο συγγραφέας του «Καλλίμαχος και Χρυσορρόη» αναφερόμενος στη Χρυσορρόη. Πρέπει ακόμη να αναφερθεί ότι οι περισσότερες ηρωίδες των βυζαντινών μυθιστορημάτων έχουν ονόματα των οποίων το πρώτο συνθετικό είναι η λέξη χρυσο- δηλαδή έχουν ξανθά μαλλιά!
Από την εξέταση των τύπων των κομμώσεων που επικρατούν στις παραστάσεις γυναικείων μορφών από τον 4ο αιώνα και εξής, διαπιστώνει κανείς τα ακόλουθα. Στα ελάχιστα πορτραίτα απλών γυναικών με ακάλυπτο κεφάλι που σώζονται από την παλαιοχριστιανική εποχή, διαπιστώνεται ότι οι γυναίκες είχαν ως πρότυπα για τη διαμόρφωση της κόμμωσής τους κυρίως τα πορτραίτα της αυτοκράτειρας, τα οποία γνώριζαν από τις προτομές και τις παραστάσεις τους σε νομίσματα. Δύο παλαιά άρθρα , το ένα του K. Wessel (Römische Frauenmfrisuren von der Severischen bis zur Konstantinischen Zeit, AA 1946-47, στ. 62 κ.ε.) και το άλλο του R. Delbrück (Porträts byzantinischer Kaiserinnen, R. M. 28, 1913, σ.329 κ.ε.) μας δίνουν τους τύπους των χτενισμάτων των Ρωμαίων αυτοκρατειρών από το τέλος του 2ου μέχρι και τον 4ο αιώνα. Τα πιο γνωστά είναι η κόμμωση κράνος και η κόμμωση φωλιά (Helmfrisurκαι Nestfrisur). Στην κόμμωση κράνος, τα μαλλιά ελαφρά κατσαρά μαζεύονται πίσω σε ένα πολύ μεγάλο και πλατύ κότσο που καλύπτει όλο το πίσω μέρος του κεφαλιού (εικ. 1), ενώ στην κόμμωση φωλιά τα μαλλιά μαζεύονται σε ένα στρογγυλό κότσο είτε χαμηλά, στον αυχένα, είτε πιο ψηλά (εικ. 2). Της τελευταίας κόμμωσης υπάρχουν περισσότερες παραλλαγές.
Από τον πιο περίπλοκο τύπο της κόμμωσης-φωλιάς εμφανίζεται η κόμμωση με χωρίστρα και κοτσίδα (Scheitelzopf-Frisur): αντί δηλαδή τα μαλλιά να είναι μαζεμένα πίσω δημιουργώντας έναν κότσο στο πίσω μέρος του κεφαλιού σαν φωλιά, πλεγμένα σε μία φαρδιά κοτσίδα ξεκινούν από τον αυχένα και φτάνουν μέχρι την κορυφή του κεφαλιού, συχνά και μέχρι το μέτωπο. Ο τύπος αυτός της κόμμωσης είναι εξαιρετικά δημοφιλής καθ΄όλη τη διάρκεια του 3ου αλλά και του 4ου αιώνα μ. Χ., όπου μόνον τα πορτραίτα της Ελένης, της μητέρας του Μεγάλου Κωνσταντίνου σε νομίσματα εμφανίζουν δέκα τέσσερις παραλλαγές του ίδιου τύπου! Τέλος, κατά τον τέταρτο αιώνα ένας άλλος τρόπος χτενίσματος δημοφιλής, είναι η κόμμωση στεφάνι (Haarkranz-Frisur), με την κοτσίδα ή τις κοτσίδες πλεγμένες σαν στεφάνι γύρω από το κεφάλι (εικ. 3). Και κατά τον 5ο αιώνα μ. Χ. η επίσημη κόμμωση σε νομίσματα δεν διαφέρει από αυτήν των προηγουμένων εποχών. Εμφανίζεται κυρίως η κόμμωση με τη χωρίστρα και την κοτσίδα που φτάνει ως την κορυφή του κεφαλιού.
Μετά τον 5ο αιώνα γυναικείες μορφές με ακάλυπτο κεφάλι παριστάνονται μόνο σε λίγες περιπτώσεις και αποτελούν χαρακτηριστικούς εικονογραφικούς τύπους, όπως είναι παραδείγματος χάρη οι προσωποποιήσεις της Γης και της Θάλασσας σε παραστάσεις της Δευτέρας Παρουσίας, ή η Εύα στις σκηνές της Παλαιάς Διαθήκης. Μεμονωμένες μορφές αγίων γυναικών, όπως είναι η οσία Μαρία η Αιγυπτία (εικ. 4), καθώς και άγιες στο μαρτύριό τους παριστάνονται επίσης με τα μαλλιά λυτά και χωρίς κάλυμμα στο κεφάλι. Με ακάλυπτο κεφάλι και ξέπλεκα μαλλιά παριστάνονται συχνά και οι γυναικείες μορφές που πενθούν, όπως η Μαρία η Μαγδαληνή στη σκηνή του Επιτάφιου Θρήνου. Η συνήθεια, άλλωστε, να αποκαλύπτουν τα μαλλιά τους οι γυναίκες και να τα τραβούν για να εκφράσουν τη θλίψη τους, είναι γνωστή από την αρχαιότητα
Στη Δευτέρα Παρουσία εικονίζονται συχνά γυναίκες με μακριά ξέπλεκα μαλλιά και με δεμένα τα χέρια τους πίσω. Εδώ τα μακριά μαλλιά λειτουργούν σαν σύμβολο της αμαρτίας και, ειδικότερα, της μοιχείας, της πορνείας ή της μαγείας, σύμφωνα πάντοτε με τις επιγραφές που τις συνοδεύουν. Τέλος, οι χορεύτριες, είναι μία ακόμη κατηγορία γυναικών που παριστάνονται με τα μαλλιά ξέπλεκα στους ώμους και με μία κορδέλα να τα συγκρατεί.
Στις παραστάσεις με επεισόδια από το βίο της Παναγίας, όπως είναι η Γέννηση της Παναγίας ή τα Εισόδια, εμφανίζονται κατά κανόνα νεαρές κοπέλες με το κεφάλι ακάλυπτο. Η κόμμωση εδώ είναι σχεδόν πάντοτε τυποποιημένη. Τα μαλλιά μαζεύονται εν μέρει πίσω και ένα τμήμα τους πέφτει σε μπούκλες επάνω στους ώμους. Σχεδόν πάντα το κεφάλι στολίζεται με μία ( όπως στο ψηφιδωτό του καθολικού στο Δαφνί, 11ος αι.) (εικ. 5) ή με δύο λευκές ταινίες, οι οποίες, τότε, τοποθετούνται χιαστί. Αυτή η κόμμωση που είναι τυπική και για τις μορφές των αγγέλων στη βυζαντινή τέχνη, χαρακτηρίζει επίσης τις κοπέλες που βοηθούν τη μαία στο Λουτρό στην παράσταση με τη Γέννηση του Χριστού. Πρόκειται για ένα χτένισμα νεαρών γενικά μορφών. Ως πρότυπα αυτής της κόμμωσης θα μπορούσαν να θεωρηθούν παραστάσεις του Απόλλωνα σε αγάλματα της κλασικής αρχαιότητας, καθώς και πορτραίτα νεαρών γυναικών της ρωμαϊκής περιόδου.
Από τις γραπτές πηγές μαθαίνουμε και τους τρόπους με τους οποίους κάλυπταν το κεφάλι τους οι γυναίκες. Παραδείγματος χάρη, τα μαλλιά τους τα μάζευαν με ένα ύφασμα ή με δίχτυ. Στα επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας και σε κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας, το αντικείμενο αυτό εμφανίζεται με διάφορες ονομασίες, όπως μίτρα (μια λουρίδα υφάσματος που τυλιγόταν γύρω από το κεφάλι σαν τουρμπάνι), κεκρύφαλος, εμπλόκιον, δηλαδή κάτι που είναι πλεγμένο μαζί με τα μαλλιά, κεφαλοδέσμιον και φακιόλη. Τον 12ο αιώνα χαρακτηρίζεται και με τη λέξη κούφια που αντιστοιχεί στη σημερινή σκούφια. Οι κεφαλόδεσμοι αυτοί θα πρέπει να ήσαν συχνά ένα στολίδι για το γυναικείο κεφάλι. Λέξεις, όπως λιθόβλητος, ή λιθοκόλλητος ή πορφύρεον, φανερώνουν πόσο ωραία θα πρέπει να ήσαν αυτά τα δίχτυα για τα μαλλιά. Ο Θεόδωρος Στουδίτης (759-926) ομιλεί για χρυσά εμπλόκια και ο Ιωάννης Χρυσόστομος τα ονομάζει : χρυσό κόσμημα γύρω από το κεφάλι. Με τη βοήθεια των κειμένων δεν μπορεί κανείς πάντοτε να γνωρίζει πώς ήταν η πραγματικότητα. Προφανώς υπήρχαν διάφορα είδη από κεφαλοδέσμους, όπως δίχτυα, σκούφιες που ήσαν έτσι ραμμένες, ώστε να καλύπτουν όλα τα μαλλιά ή ένα τμήμα τους και υφάσματα με τα οποία οι γυναίκες τύλιγαν το κεφάλι. Τέτοια δίχτυα έχουν σωθεί από τη ρωμαϊκή περίοδο και από την παλαιοχριστιανική εποχή, όπως μας δείχνει το δίχτυ κοπτικής τέχνης, από λινό (τεχνική Sprang) που βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου (εικ. 6). Χαρακτηριστική από αυτή την άποψη είναι και η τοιχογραφία με το πορτραίτο του νεαρού κοριτσιού από την Πομπηία (Νάπολη, Museo Nazionale) (εικ. 7). Εκτός από το δίχτυ και τη σκούφια, οι γυναίκες μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν επίσης κεφαλόδεσμους που αποτελούνταν από ένα μακρύ ύφασμα τυλιγμένο πολλές φορές γύρω από το κεφάλι, σαν τουρμπάνι, το φασκώλιον κατά τον μητροπολίτη της Καισάρειας, Αρέθα (850-944). Με αυτόν τον τρόπο οι γυναίκες ψήλωναν και τα μαλλιά τους φαίνονταν πλουσιώτερα. Ο Μιχαήλ Ψελλός (1018-1079;) και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, τα χαρακτήριζαν, αντίστοιχα, με τις εκφράσεις «κρηδέμνων πυργώματα», δηλαδή πυργοειδείς κεφαλόδεσμους και με σκηνές ή λόφους που μοιάζουν με περικεφαλαία. Από ό, τι φαίνεται οι γυναίκες θα μπορούσαν να φορούν τόσο το δίχτυ, όσο και το τουρμπάνι από πάνω. Χαρακτηριστικό, από αυτήν την άποψη είναι το παράδειγμα με την δούλη του Θεού Καλή, από την Παναγία – Κερά, την Καρδιώτισσα στην Κρήτη (14ος αι.) (εικ. 8). Επάνω από το δίχτυ ή τη σκούφια οι βυζαντινές γυναίκες έριχναν και ένα άλλο, μεγαλύτερο ύφασμα, το οποίο ήταν ως επί το πλείστον λευκό. Στα κείμενα το ύφασμα αυτό ονομάζεται οθόνη, κρήδεμνον και καλύπτρα. Χαρακτηρίζεται σαν ένα ύφασμα που τοποθετείται στο κεφάλι και καλύπτει ένα τμήμα από τις παρειές. Ο Ευστάθιος της Θεσσαλονίκης τον 12ο αιώνα επεξηγεί τη λέξη κρήδεμνο με τη λέξη μαφόριο, η οποία όμως φαίνεται να δηλώνει ένα μεγαλύτερο ύφασμα που καλύπτει όλο το σώμα. Αυτός ο τρόπος κάλυψης του κεφαλιού φαίνεται ότι ήταν και ο πιο συνηθισμένος για τις απλές γυναίκες καθ’ όλη τη βυζαντινή περίοδο. Είναι ενδιαφέρον ότι με τον τρόπο αυτό ακριβώς κάλυπτε το κεφάλι της και η Ανδρομάχη στην Ιλιάδα (ΧΧΙΙ, στ. 469 κ.ε.).
Το απλό αυτό ύφασμα, όμως, θα μπορούσε να γίνει και στολίδι για τη γυναικεία εμφάνιση, όπως μας αποδεικνύει και η άγνωστη αγία από τον ΄Αγιο Πέτρο στα Καλύβια Κουβαρά (13ος αι.) (εικ. 9). Σε ορισμένες παραστάσεις παρατηρείται και το λευκό μαντήλι, η οθόνη των πηγών, που καλύπτει τα μαλλιά και φτάνει μέχρι τους ώμους. Τέτοια μαντήλια φορούν τόσο γυναίκες που προέρχονται από την τάξη του απλού λαού, όσο και αυτές που ανήκουν σε κάποια τοπική αριστοκρατία, όπως συμβαίνει με την δωρήτρια που εικονίζεται στην τοιχογραφία του ναού της Περιβλέπτου στον Μυστρά , του 14ου αιώνα (εικ. 10).
Ένας γυναικείος εικονογραφικός τύπος που εντυπωσιάζει σχεδόν πάντοτε στη βυζαντινή ζωγραφική, είναι αυτός της μαμής! Η μαία ήταν ένα ιδιαίτερα αξιοσέβαστο πρόσωπο στη βυζαντινή κοινωνία. Η συνεργασία της στη γέννηση, στην είσοδο στον κόσμο ενός νέου ανθρώπου, θεωρείτο έργο κατ’ εξοχήν ιερό και σεβάσμιο, γι’ αυτό και συχνή είναι η αναφορά της στις διάφορες προβαπτισματικές ακολουθίες. Ακόμη, είναι γνωστό ότι η παρουσία της ήταν απαραίτητη και κατά την τέλεση του μυστηρίου της βάπτισης. Ο κεφαλόδεσμος είναι κατά κανόνα το στοιχείο που διαφοροποιεί το πρόσωπο αυτό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, παραδείγματος χάρη, παρουσιάζει η απεικόνιση της μαίας στην τοιχογραφία με τη Γέννηση του Χριστού στο ναό της Παναγίας του Άρακα στα Λαγουδερά της Κύπρου (1192) (εικ. 11), με το μεγάλο λευκό μαντήλι που στερεώνεται με χρυσή, διακοσμημένη ζώνη, και με την κατακόκκινη σκούφια που φαίνεται από κάτω, καθώς και η μαία από το ναό του Αγίου Γεωργίου στο Σταυρό στην Κρήτη (14ος αι.) με το τεράστιο ριγωτό τουρμπάνι και τις μπούκλες που φτάνουν μέχρι τους ώμους της (εικ. 12).
Όσον αφορά πάλι τις γυναίκες της αριστοκρατίας, θα έπρεπε να προστεθεί ότι ενώ οι πηγές είναι πολύ φειδωλές ως προς την πραγματική εμφάνισή τους, οι απεικονίσεις τους στην τέχνη παρουσιάζουν συχνά μεγάλη πολυτέλεια, και θα έλεγε κανείς, και έναν ατομικό χαρακτήρα. Κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο οι κυρίες αυτές παρουσιάζονται με το κεφάλι καλυμμένο με μία σκούφια – τον κεκρύφαλο. Το διάδημα ή το στέμμα αν πρόκειται για αυτοκράτειρα το τοποθετούσαν από πάνω. Αργότερα και ορισμένες μόνο φορές παρατηρείται και η οθόνη, το κοντό ύφασμα που καλύπτει τη σκούφια και είναι συνήθως κεντημένο με πολύτιμους λίθους, ή ένα στενότερο ύφασμα σαν πέπλο με δύο πλατιές άκρες που τυλίγονται γύρω από το λαιμό. Είναι ενδιαφέρον ότι μετά την τέταρτη Σταυροφορία και τη διάλυση της αυτοκρατορίας σε πολλά μικρά κρατίδια, οι παραστάσεις των κυριών της τοπικής αριστοκρατίας φανερώνουν ότι δημιουργείται ένα είδος τοπικής μόδας κάθε φορά. Είναι ενδιαφέρον ότι τα χαρακτηριστικά της μπορούμε να τα διακρίνουμε μέχρι και σήμερα στις τοπικές λαϊκές φορεσιές.